Kırgızistan’da Siyasi Krizler

Kırgızistan bağımsızlığını kazandıktan bu yana ülkede en az üç defa siyasi kriz ile büyük protesto eylemleri gerçekleşiyor. Bu konuların tümüne birden, olayların temel nedeni nedir, diye bakalım ve bir cevap bulalım.

SSCB dağıldıktan sonra Orta Asya’da yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerin birçok sorunu oldu. Ana aktör Rusya’da bile siyasi ve sosyo-ekonomik dengeler oturmuş değildi. Bağımsız olan ülkelerin zamana ihtiyacı vardı. Kırgızistan’ın durumu dikkat çekici gelişti. Kırgızistan’ın coğrafi konumu kendisine askeri yönden görevler yükleyecekti. İlk Devlet Başkanı Askar Akaev ülkesi için doğru olacak adımları atmak istiyordu.

1995 yılında ABD, NATO’yu da yanına alarak, Orta Asya’da güvenlikçi bir yaklaşım içinde oldu. İlk olarak Orta Asya Barış Gücü Taburu’nu kurdular.

11 Eylül 2001’de New York’ta Dünya Ticaret Merkezi binalarına yönelik terör saldırısından sonra ABD Afganistan’da Küresel Terörle Savaş’ı başlatacaktı. İhtiyacı olan bölgedeki bir ülkede ikmal yapabilecek imkanların sağlanmasıydı. Özellikle uçaklara yakıt ikmali ihtiyacı olacaktı. Bu nedenle ABD Kırgızistan’dan üs istedi. Manas Hava Üssü bu anlayışla açıldı.

Diğer yandan 2002 yılında Rusya Federasyonu, SSCB’den dağılan Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine Kolektif Güvenlik Antlaşması’na davet etti. Kırgızistan bu askeri yapıya dahil oldu. Peşinden Rusya askeri üs istedi. 2003 yılında Bişkek yakınlarında Kant Askeri Üssü böylelikle açıldı.

İşte bütün meselelerin ilk doğuş noktası bu konudur; henüz kendini geliştirme aşamasında olan ve kritik coğrafyada yer alan Kırgızistan aynı anda iki süper güce, ABD’ye ve Rusya’ya ev sahipliği yapmak zorunda kalmıştı.

İlk önemli sorun 25 Şubat 2005 tarihinde gerçekleşti. ‘‘Akaev seçimlere hile karıştırdı,’’ dendi ve halk sokağa çıktı. Bu kargaşa sonunda Kurucu Başkan Askar Akaev ülkeyi terk etmek zorunda kaldı ve ilk adres Rusya oldu.

Sonra ülkeyi Kurmanbek Bakiev yönetecekti. Bakiev’in dönemi 2005-11 arasıdır. 3 Şubat 2009 tarihinde dikkat çeken konu, Bakiev’in ABD’ye ‘‘Manas Üssü’nü kapatın,’’ demesi oldu. Demek ki Rusya bölgedeki ABD varlığından şikayetçiydi. Kırgızistan ABD ile müzakereler yaptı, karar şöyle çıktı; Kırgızistan Devleti ABD Üssü’nü denetleyecekti ve üs ancak bu halde kullanılacaktı.

Bundan iki yıl sonra, 2011’de ne oldu? Kırgızistan yine karıştı. Tıpkı yaşananlar Akaev dönemindeki gibi sahne buldu. Sokaklar karışmıştı. Kargaşa döneminde Rosa Otunbaeva geçici başkan oldu. Görevi ülkeyi seçime hazırlamaktı. 

Seçimler yapıldı ve yeni Başkan Almasbek Atanbaev oldu. Onun dönemi 2011-17 arası idi. Bugüne yansıyan tarafıyla Atanbaev önemli bir figürdü.

İlk olarak Atanbaev, ‘‘Rusya bizin stratejik ortağımızdır,’’ demiş idi. Bunun gereğini de yaptı, Manas ABD Hava Üssü’nü 11 Temmuz 2014 tarihinde kapattı. Ancak arada hatırlanması gereken bir olay daha var, Atanbaev Rusya’ya, ‘‘Kant Askeri Üssün kirasını vermiyorsunuz, derhal verin,’’ dedi. Bu Moskova’yı kızdırmıştı. Atanbaev’e, ‘‘Ne istiyorsun, bölgede terör var, çekilirsek terör ilk senin ülkene gelir,’’ der gibi bir yaklaşımla karşılık verdi. Atanbaev Kant Askeri Üssü’nün anlaşma tarihinin 1 Aralık 2016’da biteceğini işaret etti. Atanbaev kendi düşüncesiyle Rusya’ya eğer anlaşma uzayacaksa borcunuz birikmesin diyordu.

Akıbeti belliydi, 2017’de Almasbek Atanbaev istifa etti. Daha sonra da tutuklanacaktı. 2019’a gelindiğinde, ‘‘Ülkede darbe yapacak,’’ dendi ve tutuklandı.

2017’de boşalan devlet başkanlığı koltuğuna bugünkü Sooronbay Ceenbekov oturdu. Döneminde Rusya ile aralarındaki Kant Askeri Üssü Anlaşması uzatıldı.

4 Ekim 2020, Pazar günü yapılan seçimlerinin sonuçları, yeni protesto eylemlerine kaynaklık etti. Bugün itibarıyla beş gündür halk sokaklarda ve sorun ne kadar sürecek bilinmezlik var. Bu protestolarda dikkat çeken olaylardan biri de Almasbek Atanbaev ve taraftarlarının cezaevinden kaçırılması oldu. Atanbaev tekrar siyasette yer alacak mı, bilinmiyor. 

Diğer yandan Ceenbekov’un Bişkek’te olduğu zannediliyor, zira ara sıra videolarla halka sesleniyor. Ceenbekov, ‘‘Anayasal düzen tesis edilsin, seçim yapılsın,’’ mesajlarını veriyor.

Seçimlerde dört parti; Birimdik (Birlik) Partisi, Mekenim Kırgızistan (Vatanım Kırgızistan) Partisi, Kırgızistan Partisi ve Bütün Kırgızistan Partisi meclise girmeye hak kazandı. Bunlardan üçü Ceenbekov’un etkisindedir. Meclis Başkanı Dastanbek Cumabekov’un aday gösterildiği Kırgızistan Partisi ise diğer taraf idi.

Yüksek Seçim Kurulu seçimleri iptal etti. Sebebi resmen açıklanmadı ancak Kırgızistan’da seçimlere hile karıştırılması haberleri konuşuluyor. Ancak Yüksek Seçim Kurulu seçimler tekrarlandığında iki parti, ki Ceenbekov’u destek verenlerden ikisi, bu defa yasaklı olacaklar. Yine de sürecin ne şekilde şekilleneceği net değil.

Bu yazıda kısa Kırgızistan tarihindeki siyasi çalkantıların asıl nedeninin ABD ve Rusya etkisi olduğunu ima eder bir anlatımda bulundum. Temelde bu husus var. Her defasında halk sokağa çıktı ama bunun elbette çok nedeni oldu. Başlangıçtan itibaren Kırgızistan’da protestolarda ekonomik sorunlar varlığını hep gösterdi. Ülke ekonomisinde kişi başına düşen payın 1.300 dolarlar mertebesinde olması, sorunları ifade ederken dikkatten uzak tutulmaması gereken bir gerçeği de işaret ediyor. Ancak 2020 yılı başlangıcından itibaren görülen COVID-19 etkisi ile bu gelir düzeyinde de düşme oldu, sonuçta bugün halk daha da fakirleşti. Ülkeye sıcak para girişinin olmaması sosyo-ekonomik sorun potansiyelini de beraberinde getirdi.