ABD önce 2018 Ulusal Güvenlik Stratejisi belgesinde resmen İran’ı hedef aldığını işaret etti. Sonra Barack Obama’nın 2015 yılında imzaladığı nükleer anlaşmayı iptal etti. Bu anlaşma İran’a uzun yıllardır uygulanan ambargonun tedricen kaldırılmasını da içermekteydi. Trump tekrar ambargoyu devreye koydu. Bu arada ABD yürürlüğe giren önlemlerde sekiz ülkeye 180 günlük muafiyet tanıdı. Trump bu politikanın nedenini petrol fiyatlarını düşürmek şeklinde açıkladı. Türkiye’nin yanı sıra Çin, Hindistan, Güney Kore, Japonya, İtalya, Yunanistan ve Tayvan’a muafiyet tanıyan Trump yönetimi, bu ülkelerin 180 gün boyunca İran’dan ne oranda ve hangi şartlar altında petrol alımına devam edebileceklerine dair bir açıklamada bulunmadı.

Tahminlere göre, İran’ın petrol ihracatının yüzde 75’ini oluşturan bu sekiz ülkenin toplam ham petrol alımı, muafiyet tanınan 180 gün boyunca, Tahran’ın günde yaklaşık 1,5 milyon varil petrol satması anlamına gelmektedir. İran’ın petrol ihracatının zirveyi gördüğü 2018 yılı ortalarında bu miktar günde 3 milyon varil iken (ortalama yaklaşık günde 2,5 milyon varil), çok genel yaklaşımla şimdi yarıya düşmüş olacak gözükmektedir.

Aşağıdaki CSIS’ın hazırladığı tabloya göre İran’ın ham ve işlenmiş petrol alıcılarının dağılımı gözükmektedir. 2017 verilerine göre günlük 2.46 milyon varil petrolün önemli alıcılarının sırasıyla Çin (622 bin varil), Hindistan (484 bin varil), Güney Kore (361 bin varil), Türkiye (229 bin varil), İtalya (198 bin varil), Japonya (170 bin varil) olduğu görülmektedir. Yunanistan (83 bin varil) ve Tayvan (27 bin varil) nispeten daha azdır.

Şimdi muaf ülkelere bakalım:

  • Türkiye: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun 2017 verilerine göre Türkiye yıllık ham petrol ihtiyacının yaklaşık yüzde 50’sini İran’dan karşılamaktadır. Yani mevcut verilere göre Türkiye İran’dan günde yaklaşık 229 bin varil petrol ithal etmektedir. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yaptırımların devreye girmesi sonrası yaptığı açıklama şöyle: “Yaptırımlar konusunda bizim duruşumuz hep net olmuştur. Hele hele petrole yönelik konularda biz hep bunu söylemişizdir; bunlar alternatifsiz bir şeydir, dolayısıyla bir yaptırıma kesinlikle uymayız.” Enerji ve Tabii Kaynarlar Bakanı Fatih Dönmez şunları söyledi: “İran ile 5-6 yıllık doğalgaz kontratımız var. TÜPRAŞ ham petrol ithal ediyor. Türkiye’nin yüzde 25’lerde bir muafiyet durumu söz konusu. ABD yönetimi 6 ay sonunda tekrar bir durum değerlendirmesi yapıp karar verecek.”
  • Çin: Dünyanın en büyük petrol ithalatçısı Çin, petrolün büyük miktarını İran’dan temin etmektedir. Yaptırımların devreye girmesinden önce muafiyet almak için yoğun lobi faaliyeti yürütmüştü. Çin’e 180 gün boyunca günde 360 bin varil ithalat yapılması izni verildiği açıklandı. Bu net değildir. Çünkü mevcut ticaret verilerine bakıldığında açıklanan bu miktar, Ocak 2016’da İran’dan alınan petrolün yarısına tekabül etmektedir. Demek ki Çin bu muafiyet rakamlarının üstüne çıkmak için çareler arayacaktır.
  • Hindistan: Çin ve ABD’den sonra dünyada en çok petrol ithalatı yapan üçüncü, İran’dan ithal bakımından ise ikinci ülkedir. Muafiyet dönemi boyunca günde 300 bin varil kadar petrol ithalatına devam edileceği tahmin ediliyor. Bu miktar yaptırımlar öncesinde günde 484 bin varil idi.
  • Güney Kore: İran’dan günde 361 bin varil petrol alıyordu. Bilindiği gibi Trump yönetimi İran’dan petrol almayacaksınız dedi ve ilk G. Kore bunu harfiyen uyguladı. Muafiyetle birlikte günde 130 bin varil kadar ithalat yapması bekleniyor. Bu itaatkar ülke bir yerlerden petrol bulmak zorunda gibi gözüküyor.
  • Japonya: G. Kore benzeri bir tavır takınmıştı. Muafiyetle birlikte ithalatçıların yakında İran’dan petrol alımına tekrar başlayacağını duyurdular. Yaklaşık 170 bin varil bir yerlerden bulacak.
  • Tayvan: İhtiyaca bağlı İran’dan petrol ithal eden Tayvan’a getirilen muafiyet şartları henüz bilinmiyor. Ancak az olan (İran’dan 27 bin varil kadar) ihtiyacı tedarik edecek bir kanal bulabilcek durumda gözükmektedir.
  • İtalya: İran’dan günde yaklaşık 198 bin varillik alım yapıyor. İtalya alımını durdurmuş idi, şimdi tekrar başlayabilir.
  • Yunanistan: Günde 83 bin varil kadar alım yapıyor. Atina alımlara tekrar başlayabilir.

Uzmanlara göre yaptırım rejimi altındaki ülkeler için petrol taşımacılığı devam ediyor ve bu taşımacılıkta gerekli sigortaların sağlanmasında bazı güçlükler oluşacaktır. İran’ın deniz yolu ile petrol sevkiyatına bakalım (aşağıda). Deniz taşımacılığında ağırlık Pasifik bölgesinde gerçekleşmektedir. Türkiye’nin deniz yoluyla alımı oldukça azdır (%7).